Perzhioù Ez-Fizikel
A) An toull-du hag ar spas-amzer.
Gant e deorienn ar relativelezh e tiskouez
Einstein an hollved nonpas gant teir ment nemet-ken met gant ur pevare ment :
an amzer. Ar spas-amzer-se a vije distummet gant ar mas, neuze n’eo ket termenet
ken ar gravitadur ’vel un nerzh met dre perzhioù geometrek ar spas-amzer. Alies
eo skeudennet ar spas-amzer ’vel ur follenn kaoutchouk. Ar masoù a zistumm
anezhañ evel ma rafe un objed war ar follenn-mañ. Pouneroc’h-pounerañ an objed,
brasoc’h-brasañ ar puñs krouet gantañ er spas-amzer
a) Ur
spas-amzer euklidian pe plad (ar pezh a zo diposubl). An eunenn melen ‘zo ar
jeodezik, an hent berrañ etre daou poent, hent ar goulou eta. Amañ ez a
war-eeun dre ma n’eus ket a mas o dihentañ anezhi.
b) Ar jeodezik
a zo distummet er memes koulz hag ar spas-amzer gant ur vas bennak.
B) Skinadur Hawking.
Evit esplegañ e c'helfe un toull-du skignañ energiezh eo
ret kompren ar fed ma neo ket goullo ar goulonder. Evit gwir
partikulennoù a zo krouet a hed an amzer dre koublad (un
energiezh pozitivel hag unan all negativel) a zo kaset da netra dioustu
goude.
Ma z'eo krouet ur c'houblad energiezh tost ouzh diabell an toull-du, e
c'hell neuze ar bartikulenn a energiezh negativel bezañ lonket
gant an toull-du. An energiezh pozitivel a c'hell neuze tec'hout kuit
evel ma vefe skignet gant an toull-du. Ret eo displegañ ar fed
ma 'z eo diposubl ar c'hontrol rak an holl partikulennoù a zo
gant un energiezh pozitivel pa vez eus darvoudoù reizh.
Seul vihan eo an toull-du, seul aesoc'h d'an energiezh tec'hout
kuit, ar skignadur a vo kreñvoc'h. Ar perzh-se a zo didalvoud
evit an toulloù-du gant ur mas uhel kennañ(steredennek ha
galaktek). An toulloù-du gant ur mas etre mas un toull-du derou
ha mas un toull-du steredennek a c'hell leuskel ar partikulennoù
gant un energiezh pozitivel da derc'hout kuit.
C) An nerzhioù-lanv.
Ar c'hentañ tra a vez santet gant un den o tostaat eus un
toull du, eo un difoc'h etre e dreid hag e benn, krouet abalamour d'un
nerzh, anvet nerzh-lanv. E gwirionez eo desachet penn-kentañ e
gorf muioc'h eget egile. An efed-se a zo dister a-walc'h evit an
astroù boutin, met gant un toull du eo pouezeus. An difoc'h
desach etre treid an den hag e benn a zo roet gant an darempred dindan :
-
Gant : Δ talvoud an nerzh, h ment an den, r an hed etre kreiz an toull du, Rs ar skin schwarzschild ha c tizh ar goulou.
Pa z'eo Δ=220
Rs, ar skipailh a sant 1 g , an darvoud displijus, met ar c'horf denel
a c'hell ansav betek 15g hep terrin, da lared eo tro 85 Rs. An nerzh
lanv a zo un disouezhadeg fetis eus ar c'hemm spas amzer a vez tro un
toull du. notennomp, pa vez r tro 0 Δa a tu war an anfin da lared
eo e vez kemm ar spas amzer tro an anfin kichen ar "singulariter".
D) Ar "redshift" gravitadurel.
Disoc'h ar relativelezh hollek eo e tremenfe goustadikoc'h an amzer
hervez pouez an nedro gravitadurel. Dre-se, evit un evezhiaer eus
an diavaezh, amzer hewel un objet lec'hiet en un endro gravitadurel a
gorreka. Da skouer: un horolaj lakaet e-kichen un toull-du a well he
amzer mont war gorrekaat hag an evezhiaer diavaezh a well anezhi o
daleaat.
Ar fenomenn en deus evit efed gorrekaat frekañs ur wagenn goulou
produet gant un objet ebarzhiet en un endro gravitadurel, da
lâret eo e tennont muioc'h mui war hirderioù gwagenn bras
ar spektr goulou. An dilerc'h-se a zo anvet redshift gravitadurel,
dre analogiezh gant ar redshift dleet da astenn an hollved.
Ar redshift gravitadurel graet gant un objed eus ur mas M war ur wagenn elektromagnetek skignet eus a bell (hed: r) a zo kevatal da (gant G an digemm gravitadurel ha C tizh ar gouloù):
En ur gouzout ez eo energiezh ur foton kenfeurel d'e frekañs, e
c'hellomp hipotezenniñ ar redshift gravitadurel evel ur c'holl
dleet d'ar foton evit mont kuit eus an nedro gravitadurel.
An efed a zo evel just gwan kenañ evit un nedro gravitadurl evel
hini an douar met kemer a ra ur pouez bras evit ameziegezh un toull-du.
Pajenn a-raok -- Pajenn da heul
==> Distro d'an degemer