Penaos e tizoloer an toulloù-du
An toulloù-du a zo unan eus an darvoud nemetañ e istor an
astronomiezh displeget da gentañ en ur zioroiñ un
teorienn betek penn evel skouer matematik araok ma vefe bet amprouet
dre dizoloadennoù hag eveziadennoù.
Ma 'z eo un toull-du un astr doues
kenañ gant ur gravitadur kreñv kenañ ken ma
desach an holl danvez o tremen en e biou, ha zoken ar goulou, e teu
anat an diaesterioù evit evezhiañ anezho. Penaos e c'hellomp gwelet un c'horf a na zistaolfe ket a sklaerijenn?
Penaos e c'hellomp gwelet foñs ur puñs hag a vefe difin?
E gwirionez ne c'hellomp ket gwelet un
toull-du (dre kaoz ma ne zistaolfe ket a goullou), met darvoudoù
'zo a c'hell bezañ displeget nemet gant bezañs un
toull-du. Un toull-du en deus un nerzh gravitadur ken greñv ken
ma n'eus un efed war ar c'horfoù all pe war ar goulou a vez en e
endro.
A) Pladenn akretadur ha sistem doubl.
Araok treuziñ diabell an
darvoudoù, holl partikulenn an danvez o kouezañ en toull
(ar fenomenn a zo anavezet "akretadur") a dap ur c'hementad a energiezh
sinetek gant un talvoud tamm pe damm kevatal da energiezh he vas.
Dindan darvoudoù 'zo, e chell neuze ar partikulenn
skignañ ul lodenn eus an energiezh-se war zu an hollved. An
danvez akretet a gouez neuze en ur treiñ, evel dour o
diverañ e foñs an dar. Enklelc'hiañ a ra an
toull-du dindan stumm ur gurunenn plasma massek, anavezet pladenn
akretedur. Ur bladenn akretadur na dro ket en un doare sonn evel ur
bladenn arc'hant. Tizh anklel an danvez tost d'ar c'hreiz a zo uheloc'h
eget hini an danvez o treiñ en tro war-droioù. Gant an
nerzhioù frotadur kreiz (ar gludegezh) o tont da heul, e vez
kollet tamm ha tamm ar mareadoù anklel gant an danvez e toare ma
kouezfe a nebeudoù er c'hreiz e stumm un droelenn. War ar memes
tro, ar gludegezh a lak an temperadur da uhelaater zonennoù
kreiz, hag a skign neuze ur skinadur stank. Evel-se e c'hell
un toull-du, dre argerzh an akretadur, kaout ur skignadur eus ar re
wellañ. E mod-se un toull-du gant ur mass tri wech brasoc'h eget
an heol a c'hell skignañ kant mil wech muioc'h a energiezh eget
an heol! Met siwazh n'eo ket ken aes a se. Abalamour d'an
temperadurioù uhel e vez pep brasañ ar
gouloù skignet a n'em gav e seizennoù spektral
disheñvel kren eus ar goulou gwelapl (skinou X dreist-holl). Da
skouer, un toull-du gant ur mas war-dro un nebeut mas heoliek a
grou ur flus skinoùX stank.
Hervez an displegadenn-se ez eo ret kavout mammennoù
skinoù X pouezus evit kavout un toull-du. Merzhet 'zo bet er
bloavezhioù 1960, e oa e mesk ar mamennoù X pouezus, ur
sistem isiz, koupladoù binel savet gant ur steredenn
normal hag un astr ken massek met kalz teñvaloc'h, liammet
gant ho gravitadur.
Ne 'z eus ket kalz a choaz evit pezh a sell an astr teñval. an
astr-se a zo disoc'h marv ur steredenn: ur steredenn a neutron pe un
toull-du.
E mod-se pa vez kavet ur sistem doubl gant ur steredenn o vezañ
lonket he danvez, e vezomp kazi sur eus identelezh he kompagnon.
Ar skouer vrudetañ a zo ar sistem doubl Cygnus X1. Krouet eo gant ur
steredenn gwelapl, HDE 226868,
ur steredenn ramzel
glas hag ur c'hompagnon nan-gwelapl. Ar c'hompagnon a zo un
toull-du gant ur vas a 7 mas heoliek.
B) Lentil gravitadurel.
Ma c'hellfemp zellout a dost hag a gorre ouzh un toull-du, e welfemp ar bladenn akretadur en e fezh evel ouzh ar skeudenn dindan:
Gouloù
ar pladenn akretadur a sav a-us d'ar c'horf-du hep ma vefe harpet
gantañ. Abeg a n darvou-se a zo ar relativelezh : ar gouloù
a zo dihentet pa mañ en un endro gravitadure. Kemm a ra an ankl
dihentadur gant mas ar c'horf graviter hag hervez an hed a zo etre ar
skin goulou hag ar c'horf. Evel-se seul bihanoc'h e vo an hed etre ar
skin hag ar c'horf ha seul kreñv e vo an nerzh gravitadur ken e
dihento kreñvoc'h-kreñvañ. Setu ar goulou a zo
en-dro d'un toull-du a zo dihentet evel ar skeudenn dindan:
Evel-se, en ur implij al lentil gravitadurel, e vefe tu kavout
skeudennoù distumet pe dihentet dre-nerzh gravitadur un
toull-du. Met seurt darvoud a zo pell a walc'h ha n'eo ket rall e kejfe
gant ur c'houmoul a boultrenn kosmek hag a harp ouzh ar skeudenn dont klok betek ennomp.
C) Gwagennoù gravitadurel.
En em krouiñ a ra gwagennoù gravitadurel pa vez eus
darvoudoù feulz kenañ. Ul lodenn vras eus ar stered a
grou ur sistem doubl gant ur c'hompagnon. Gellout a reont, evel
displeget er pennad a raok, en em distruj betek dont da vezañ un
toull-du. Ur wech echu e furmadur ar c'horf du, en em lak a ra da
dreiñ gant un tizh kreiñ kenañ, war-dro 100 dro
dre segonden, ar pezh a grou gwagennoù gravitadurel
kreñv. Sañset e vefe tu dizoleiñ ar
wagennoù-se met ken gwanaet ken ma kemm an hedoù hervez
ho interpretadur. Raktresoù 'zo deuet a well evit krouiñ
gwagennoù a-benn dizoleiñ ar wagennoù ken priziet
o tont eus an hollved. Siwazh ken diresis eo ha ken gwan eo ar
wagennoù o tont war an douar ken eo disfiz an teknik-se evit
dizoleiñ toulloù-du.
Pajenn a-raok
==> Distro d'an degemer
